Nằm cách trung tâm thị trấn Tam Sơn, huyện Sông Lô chưa đầy 1 km, Bình Sơn hiện là cổ tháp duy nhất còn sót lại của thời Lý - Trần. Đây là một công tình kiến trúc Phật giáo độc đáo bằng gạch nung. Với các đường nét trang trí tinh tế, phóng khoáng, hình dáng khắc họa sinh khí của nghệ thuật dân tộc thời kỳ phong kiến tự chủ cường thịnh,… nên các nhà nghiên cứu nhân định tòa tháp này được xây vào thời Lý – Trần.
Bình Sơn - cổ tháp duy nhất còn sót lại của thời Lý - Trần
Lịch sử tháp Bình Sơn
Cho đến nay, những tư liệu sử thành văn, bia kí…không có một dòng ghi chép nào về ngôi tháp này, do đó, đã có nhiều ý kiến bàn về niên đại của nó.
Tất cả những học giả Pháp đầu thế kỉ 20, đều cho Bình Sơn có niên đại vào khoảng từ thế kỷ thứ VIII cho đến đầu thế kỷ XI, với phong cách và phạm trù của nghệ thuật Đại La. Đó là một quan điểm sai lầm về học thuật và đầy chất thực dân, đã được nhiều học giả Việt Nam sau này phê phán, trên mọi lĩnh vực của nghệ thuật, không chỉ riêng với Bình Sơn.
Niên đại của tháp Bình Sơn vẫn còn nhiều tranh cãi
Thế nhưng, gần đây, lại có một vài ý kiến lật lại vấn đề về niên đại thời Trần của ngôi tháp này, với sự so sánh về kiến trúc, khi thấy những ngôi tháp thời Trần như Phổ Minh được xây bằng đá, hay trên bình diện trang trí, dường như Bình Sơn là một sự sao chép khéo léo trong nghệ thuật thời Lý, thời Trần, qua sự đối chiếu các họa tiết hoa văn thủy ba, hoa cúc, cánh sen vẹo hay “sừng nhọn” và “u tròn” trên lá đề.
Vào tháng 3/2016, tháp Bình Sơn đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt.
Kiến trúc của tháp Bình Sơn
Tương truyền rằng tháp Bình Sơn có tổng cộng là 15 tầng. Theo các cụ cao niên kể lại thì trên đỉnh tháp còn có một hình khối búp hoa sen bằng đất nung tạo cho tháp một dáng vẻ thanh thoát, vươn cao. Tuy nhiên, phần chóp của tháp đã bị vỡ, hiện nay, tháp chỉ còn 11 tầng và 1 tầng bệ, chiều cao đo được là 16,5 mét.
Tháp có cấu tạo với bình đồ hình vuông nhỏ dần về phía ngọn. Điểm nổi bật của tháp là được xây dựng bằng 13.200 viên gạch nung, màu đỏ sậm, rắn chắc như sành gồm hai loại trong đó có một loại hình vuông và một loại hình chữ nhật. Và cho đến nay vẫn còn tươi màu gạch non, trải qua hàng trăm năm trên bề mặt tháp vẫn không hề bị rêu phủ. Phần lớn các viên gạch khẩu được cấu trúc có mộng chốt, tạo dáng khớp nhau theo từng lớp, từng tầng bảo đảm liên kết chặt và khả năng chịu lực lớn.
Điểm nổi bật của tháp là được xây dựng bằng 13.200 viên gạch nung
Phần thân của tháp được cấu trúc bằng hai lớp gạch: Gạch khẩu chịu lực có nhiều kích cỡ được sử dụng để xây bệ, xây bên trong tháp và giật cấp làm mái phân tầng. Trong lòng tháp là một khoảng rỗng suốt từ chân tháp lên đến ngọn. Mặt ngoài ở các tầng tháp được ốp gạch mịn mặt, màu vàng sậm, hoa văn trang trí và đường nét rất tinh xảo, hài hoà tạo thành khối kiến trúc hoàn hảo ở mọi góc độ.
Theo nghiên cứu khoa học thì các nghệ nhân khi xây dựng tháp đã dựa vào tầm nhìn của người chiêm ngưỡng để trang trí hoa văn tinh xảo, tỉ mỉ hay đơn giản. Đẹp nhất từ bệ tháp đến hết tầng 2 của tháp. 2 tầng này có các họa tiết trang trí kỹ lưỡng, phức tạp; nổi bật nhất là những hàng hoa cúc, cánh sen, lá đề, hoa mặt nhẫn, rồng chạm nổi cùng mô típ sư tử hí cầu,… Những tầng trên được trang trí thưa dần, hình dáng cũng đơn giản hơn như hoa chanh, lá sòi,...
Hoa văn trang trí trên tháp rất tinh xảo và tỉ mỉ
Ngoài ra, các viên gạch giáp nhau đều có mộng én và đổ chì câu viên nọ vào viên kia để tạo thành một khối vững chắc, mỗi lần xây một tầng lại có một mực thước khác nhau. Trên các viên gạch có rất nhiều loại hoa văn trang trí. Loại dập khuôn dán hình vào gạch trước khi nung (rồng tháp). Loại in thẳng vào đất (hoa văn dấu phẩy), lấy dao tre vạch vào đất và gọt sửa như thợ chạm,...
Tiêu biểu như họa tiết con rồng thời Lý mình trơn, uốn khúc trong một hình tròn, đầu ở chính giữa trông thật mềm mại. Trên những viên gạch xây quanh tháp cũng có nhiều hoa văn, họa tiết trang trí khác nhau, chỗ cánh sen úp, cánh sen ngửa, trên cánh sen có hình quả trám nổi, xung quanh quả trám có những đường gân nổi bật, chỗ hình tròn, chỗ lượn vòng , chỗ sâu, chỗ nông, chỗ đậm, chỗ mờ… chứng tỏ bàn tay người thợ vô cùng điêu luyện.
Điều thú vị là tháp Bình Sơn là tòa tháp này được xây dựng không cần vôi vữa
Khu di tíchTháp Bình Sơn - chùa Vĩnh Khánh không chỉ có giá trị lớn về lịch sử, văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng mà còn có tiềm năng phát triển du lịch. Trước đây, người dân địa phương tổ chức 2 ngày lễ chính trong năm là ngày mùng 4 tháng Giêng là ngày khai hạ và ngày mùng 1 tháng 2 Âm lịch. Hiện nay, nhân dân địa phương tổ chức lễ hội vào ngày 15 tháng Giêng hàng năm, gọi là “Lễ hội chùa tháp”, thu hút đông đảo du khách thập phương đến tham quan, vãn cảnh chùa.
Bình Sơn – cổ tháp duy nhất còn sót lại của thời Lý – Trần là công trình kiến trúc có giá trị cao về lịch sử và nghệ thuật. Là một điểm du lịch Vĩnh Phúc mà chắc chắn ai cũng phải đến khi có dịp đến vùng đất Vĩnh Phúc.
